Neden hepimiz suç işlemeye meyilliyizdir? Böyle bir soruyu dahi kabul etmeyecek birçok kişi vardır mutlaka. Fakat bu, kişilerin suç işlerken nasıl bir muhasebe içinde oldukları gerçeğini bilimsel olarak ortaya koyduğunuzda fazla geçerli bir argüman olmayacaktır.
Suçun doğasını en geniş anlamıyla değil de, biraz daraltarak, finansal piyasalar içinde nasıl ortaya çıktığını ve buna yönlendiren düşünce şeklinin nasıl oluştuğunu anlatmaya çalışalım. Sonrasında da finansal piyasalarda bir yatırımcıyı suçlu ilan ettikten sonra ilk taşı kimin atacağını bulmaya deneyelim.
Bundan yaklaşık 20 gün önce, 13 Temmuz 2012 tarihinde, Hong Kong merkezli bir aracı kurum olan Well Advantage Limited ve birkaç trader bir Kanada’lı şirketin hisse senetlerini almaya başlarlar. Bu trader’ların ortak özelliği daha önce bu şirketin hisse senetlerini hiçbir zaman almamış olmalarıdır. Satın aldıkları hisse senetleri Kanada’nın 12. büyük petrol şirketi Nexen Inc.’dir. Birkaç trader tarafından alınan hisse senedi tutarı 13 milyon dolardır. Bu trader’lar tarafından Nexen hisselerinin alımı 7 gün boyunca devam eder. Ta ki 23 Temmuz 2012 tarihine kadar.
23 Temmuz 2012 tarihinde Çin’in en büyük petrol ve doğalgaz arama şirketi CNOOC Ltd. bir basın açıklaması yapar. Açıklamada Cnooc, Nexen’i 15,1 milyar dolara satın alacağını duyurmaktadır. Bu habere çok şaşıran piyasalar Nexen hisselerine saldırırlar. Nexen hisseleri, duyurunun yapıldığı 23 Temmuz günü %60’lık bir değer artışı yaşar. Bir gün içinde yaşanan bu artış inanılmazdır. Nexen yatırımcıları birkaç gün içinde büyük bir kazanç sağlamışlardır.
ABD Sermaye Piyasaları Kurumu SEC, 27 Temmuz 2012 tarihinde bir duyuru yapar. Duyuruda Well Advantage adlı şirketin varlıklarını dondurduğunu açıklar. Gerekçe hisse senetlerinin alımından önce şirketten bilgi sızdırıldığıdır. Finansal piyasaların bildiği adıyla insider trading (içeriden öğrenenlerin ticareti) yapılmıştır ve bu suçtur. Suçlular elbette ki yasalar tarafından cezalandırılacaktır ama piyasa aktörlerinin vicdanları da cezada geri kalmayacaktır. Finansal piyasalarda işlem yapan diğer trader’lar, yatırımcılar, izleyiciler ve olaydan haberdar olan sıradan insanlar bu trader’ları suçlayacaklardır. Haksız kazanç elde ettikleri için bu trader’lar suçlu ilan edileceklerdir. Öyleyse küçük bir akıl yürütme yapalım ve ilk taşı kimin atacağını bulmaya çalışalım.
ABD’li sosyolog ve ekonomist Gary Becker çok önemli bir sınava geç kalmak üzeredir. Bu, öğrencilerinin doktora sınavıdır. Arabasıyla son sürat okulun bahçesine girer ama park yeri sınav yerine oldukça uzaktır. Bir an düşünür ve karar verir. Arabasını, park etmenin yasak olduğu sınavın yapılacağı sınıfın önüne park edecektir. Sınav çok önemli olduğu için cezayı göze almak en iyi seçenek gibi durmaktadır. Arabayı park eder ve sınıfa dalar. Becker, sınav süresince yaptığı davranışı düşünür ve o ana kadar kimsenin fark etmediği bir gerçeği fark eder.
Gary Becker’e 1992 Nobel Ekonomi Ödülünü getiren gerçeklerden biri olan bu gerçek, suç işlemenin ardındaki rasyonelliktir. Becker sınavı yaparken kısaca şöyle düşünmüştür: Her akıllı insan için, suçun beklenen getirisi beklenen maliyetinden yüksekse o suçu işlememek anlamsızdır.”
Muhtemelen Nexen hisselerini alan trader’lar da aynı mantıkla yaklaşmışlar ve bu işten elde edecekleri getirinin yakalanmaları halinde ödeyecekleri cezadan yüksek olacağı için sonuçta kar elde edeceklerini düşünmüşlerdir. Ödeyecekleri cezanın ne kadar olacağını hep beraber göreceğiz. Peki onları ilk taşı kim atsın dersiniz?
Nobel Ekonomi Ödülünü alan Gary Becker’ın rasyonel bağımlılık teorisine (rational addiction theory) göre ilk taşı atacak olan en masum kişiyi maalesef bulamıyoruz. Çünkü rasyonel insan suç işlemenin muhasebesini her zaman yapan insandır. Öyleyse ilk taşı kim atsın dersiniz?
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder