Dünya finansal balonlardan bir türlü kurtulamıyor. Gayrimenkul, hisse senetleri, altın, tahviller ve daha birçokları. Nasıl ortaya çıktıkları çoğu zaman gözlenemez ve ölçülemez olsa da insan eliyle yaratıldıkları yadsınamaz bir gerçektir.
Varlıkların fiyatlarındaki sürdürülemez artış finansal balon olarak ifade edilmektedir. “Finansal Krizin Gerçek Hikayesi” adlı yazımızda finansal balonların nasıl oluştuğunu kendi doğaları itibarıyla anlatmıştık. Şimdi ise finansal balonların insan eliyle nasıl yaratıldıklarını göstermeye çalışalım.
Yapılan bir deneyde, deneye katılanlardan bir şirketin hisselerini alıp satmaları istenir. Deney belirli sayıda devrede gerçekleştirilecek olup her devrenin sonunda temettü dağıtılır. Deney beş dakikadan onbeş devre sürecektir. Deneye başlarken herkese iki adet hisse senedi ve istediklerinde hisse satın almak için biraz para verilir. Her devrenin sonunda oyunculara dağıtılacak temettü tutarı ise 24 sent olarak belirlenmiştir. Örneğin birinci devre bittiğinde 1 adet hisseniz varsa 24 sent temettü alıyorsunuz. Tüm deney düşünüldüğünde 15 devre sonunda eğer her devrede elinizde 1 adet senet varsa toplamda 3,60 dolar (0,24x15) kazanmış oluyorsunuz. Bu bilgiden şu sonuç çıkarılabilir. Bir hissenin alınıp satılabileceği en yüksek fiyat 3,60 olmalıdır.
Bu hesaplamayı yapan oyuncular hemen oyunun başında hisse senedi fiyatını 3,50 seviyesine çıkarırlar. Bu makul gibi gözükse de fiyatın oyun sonuna kadar aynı düzeyde kalması şaşırtıcı bir durumdur. İrrasyonellik bu durumu anlatmak için yetersiz bir ifade olarak gözükmektedir. Hisse fiyatının 1 dolara düştüğü oyun sonunda bile insanlar hala 3,5 dolardan hisse senedi almaya devam etmektedirler. Peki ama neden? Oyuna katılanlar oyunun ikinci devresinden sonra 3,5 dolara alınan hisse senetleri karşılığı alınacak temettünün maliyeti karşılamayacağını iyi biliyordu. Öyleyse neden bu alışverişe giriyorlardı?
Deneye katılanlara bu sorulular sorulduğunda şu yanıtı verirler: “Fiyatın yüksek olduğunu ve maliyeti karşılamadığının farkındaydım. Ama herkesin bu fiyatlardan alması beni de etkiledi. 3,5 dolardan alıp birkaç dönem temettüsünü aldıktan sonra bir enayiye satarım diye düşündüm.”
Oysa oyuna katılanlar gerekli bilgiye başta sahiptiler. Bir hisseye en fazla ne kadar vermeleri gerektiğini deney boyunca hesaplayıp maliyetlerini belirleyebiliyorlardı. Hisselere fazla para ödemeleri gerekmiyordu ama ödemişlerdi. Oyunun son devresinde bile hisse senetlerine 3,5 dolar verebilmişlerdi. Buradan çıkan sonuç şuydu. Oyuncular bu yüksek fiyatlardan hisse senedi alırken bile daha yüksek bir fiyattan satabilecekleri bir enayinin oyundu olduğunu düşünüyorlardı.
Oyuncular gerekli bilginin olduğu ideal şartlarda bile balon oluşturabilmişlerdi. Bunu yapmaya onları sevkeden ise yüksek fiyatlardan bile satacakları bir enayinin oyun içinde bulunduğuna olan inançlarıydı. İşte gerçek hayatta bir finansal balonu oluşturmak bu kadar kolaydır. Bunu siz bile yapabilirsiniz. İhtiyacınız olan tek şey ise bu deneyde ifade edildiği şekliyle bir “enayi” bulmak olacaktır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder